محمدرضا ضیایى بیگ دلى استاد دانشگاه، حقوقدان و نویسنده متولد ۱۳۲۱ تهران است.

ازسال ۱۳۴۹ خورشیدى تاکنون به تدریس در رشته حقوق پرداخته و در تربیت چندین نسل از دانشجویان رشته حقوق نقش مؤثر ایفاکرده و کتاب «حقوق بین الملل عمومى» او در سال جارى به چاپ بیست و یکم رسیده است و رکورد بیشترین چاپ درمیان کتاب هاى حوزه «حقوق» که در سالهاى بعد از انقلاب چاپ شده را نصیب خود نموده است.

 اخذ مدرک دیپلم ادبى از دبیرستان دارالفنون در سال ۱۳۴۰.

 اخذ مدرک لیسانس حقوق ازدانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران، ۱۳۴۳.

 اخذ مدرک دکتراى حقوق بین الملل عمومى از دانشگاه مونت پولیه فرانسه، ۱۳۴۸.

 استادیار مدرسه عالى علوم قضایى و ادارى قم، ۵۴-۱۳۴۹.

 استاد مدعو در مدرسه عالى بازرگانى، ۱۳۵۴.

 مدیر حقوقى صندوق عمران مراتع وزارت کشاورزى.

 مدیرکل حقوقى سازمان ثبت احوال.

 عضو هیأت علمى دانشکده علوم سیاسى و اجتماعى، ۵۹-۱۳۵۸.

 عضو هیأت علمى مجتمع دانشگاهى ادبیات و علوم انسانى، ۶۰-۱۳۵۹.

 عضو هیأت علمى دانشگاه علامه طباطبایى از سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۷۰.

 دانشیار دانشگاه علامه طباطبایى از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۸.

 استاد پایه ۲۵ دانشگاه علامه طباطبایى از سال ۱۳۷۸ تاکنون.

 مدیرگروه حقوق دانشگاه علامه طباطبایى در سالهاى ۷۶-۱۳۶۰ به جز دو دوره دوساله.

 رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه علامه طباطبایى، ۷۷-۱۳۷۶.

 مدیرگروه حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبایى، ۱۳۷۷ تاکنون.

 عضو مؤسس و عضو هیأت مدیره انجمن ایرانى مطالعات سازمان ملل متحد از سال تأسیس (۱۳۷۸) تاکنون.

 عضو مؤسس و عضو شوراى مرکزى مجمع صنفى اعضاى هیأت علمى دانشگاهها از سال تأسیس (۱۳۸۱) تاکنون. ۲۵ مقاله علمى و تألیف کتاب هاى حقوق بین الملل عمومى، حقوق جنگ، اسلام و حقوق بین الملل، حقوق معاهدات بین المللى و ترجمه کتاب حقوق شوروى.

ازسال ۱۳۴۹ خورشیدى تاکنون به تدریس در رشته حقوق پرداخته و در تربیت چندین نسل از دانشجویان رشته حقوق نقش مؤثر ایفاکرده و کتاب «حقوق بین الملل عمومى» او در سال جارى به چاپ بیست و یکم رسیده است و رکورد بیشترین چاپ درمیان کتاب هاى حوزه «حقوق» که در سالهاى بعد از انقلاب چاپ شده را نصیب خود نموده است.

محمدرضا ضیایى بیگدلى استاد دانشگاه، حقوقدان و نویسنده متولد ۱۳۲۱ تهران است. تحصیلات ابتدایى و متوسطه را در تهران طى نموده و در سال ۱۳۴۰ از دبیرستان دارالفنون موفق به اخذ دیپلم ادبى شده. مطالعات غیردرسى او عمدتاً حول محور تاریخ اسلام، زندگى پیامبر و ائمه بوده و کتاب هاى «محمدپیامبرى که ازنو باید شناخت» و «پیامبر» زین العابدین رهنما را مطالعه کرده است.

پدرش که درجه اجتهاد داشته و فردى معمم بوده و بعدها به تحصیل در دانشگاه هم روى آورده و مدرک دکتراى الهیات را از دانشگاه تهران دریافت کرده و در وزارت دارایى وقت و دانشگاه تهران و دانشکده افسرى هم درس مى داده، درپى این نبوده که باور و نگرش خود را به محمدرضا - پسر و فرزند ارشد خانواده - تحمیل کند و بچه بزرگ خانواده هم بر ۶ برادر و خواهر خود تأثیرگذار بوده است.

وى در سال ۱۳۴۰ به دانشگاه تهران راه پیدامى کند و در رشته حقوق دانشکده حقوق به تحصیل مى پردازد و بعد از ۳ سال فارغ التحصیل مى شود.

از استادانش من جمله دکتر سیدحسن امامى، دکتر محمدباهرى، مشکات و سنگلجى به نیکى یادمى کند و اعتقاددارد ازنظر علمى دکتر سیدحسن امامى (استاد درس حقوق مدنى) و دکتر باهرى (استاد درس حقوق کیفرى) برایش الگو بوده اند.

بعد از اتمام تحصیل دوره کارشناسى، دوره یکسال و نیمه خدمت نظام وظیفه را پشت سرمى گذارد و باتوجه به علاقه شخصى خودش و اصرار پدرش که ثروت و املاک موروثى برخوردار بوده به منظور ادامه تحصیل در سال ۱۳۴۴ به فرانسه مى رود و تحصیلات آکادمیک خود را در رشته حقوق بین الملل عمومى به مدت ۴ سال تا مقطع دکترا ادامه مى دهد در دانشگاه مونت پولیه.

این سفر، اولین سفر خارج از کشور محمدرضا ضیایى بیگدلى بوده. سفرى سخت و زندگى در محیطى غریب؛ اگرچه قبل از سفر، چند نفر آشنا و فامیل در فرانسه داشته و او با کمک آنها از راهنمایى هاى لازم بهره مند مى شده ولى به هرجهت محیط غریب، تجربه اى جدید پیش روى او مى نهد و او ناهمخوانى دو فرهنگ ایرانى و فرانسوى خصوصاً درزمینه ارتباط بین افراد و محیط خانوادگى را لمس مى کند.

تز دکتراى او درمورد مسؤولیت بین المللى افراد و به عبارت دقیق تر «مسؤولیت افراد درحقوق بین الملل» بوده است.

«من عمده بحثم این بود که برپایى دادگاههاى نورنبرگ و توکیو در ایام بعد از جنگ جهانى دوم، زمینه را براى یک تحول درحقوق بین الملل فراهم نموده است و ما باید به سمتى برویم که افراد نتوانند پشت حجاب شخصیت حقوقى و دولتها، خودشان را مخفى کنند و مرتکب جنایات علیه بشریت شوند.»

ضیایى بیگدلى مى گوید: برخى برآن دادگاهها انتقاد واردمى کنند و آنها را دادگاههاى فاتحین جنگ مى دانند که براى شکست خوردگان درجنگ تصمیم گیرى کرده اند ولى به هرحال مکانیزم و قوانین و مقرراتى باید باشد تا افرادى هم که مرتکب جنایات علیه بشریت، نسل کشى و جنایت جنگى مى شوند محاکمه گردند و ازنظر بین المللى، افراد هم مسؤول شناخته شوند.

پیامد مثبت ارائه این تز و ارائه مطالب دیگر ازسوى دیگران باعث مى شود تئورى سازى لازم دراین زمینه صورت گیرد و سازمان ملل به عنوان نماینده جامعه جهانى، کمیسیون حقوق بین الملل را مأمورکند طرحى در ارتباط با مسؤولیت کیفرى افراد تهیه کند و تهیه اساسنامه دیوان کیفرى بین المللى و برپایى دادگاههاى مرتبط با کشتارداخلى رواندا و یوگسلاوى جنبه عملى آن فعالیت هاى نظرى بوده است.

ضیایى بیگدلى پس از بازگشت به وطن، به مدت دوماه در حوزه معاونت ادارى و مالى وزارت کشور به عنوان کاشناس ادارى به کار مشغول مى شود و سپس به مدت یک سال و نیم به عنوان کارشناس در دبیرخانه و اداره سوم سیاسى وزارت خارجه مشغول تهیه گزارشهاى سیاسى و حقوقى مى شود.

پدرش در بهمن ۱۳۴۹ موفق مى شود مجوز تأسیس مدرسه اى عالى به نام مدرسه عالى علوم قضایى و ادارى قم را از وزارت علوم وقت دریافت کند.

او، اولین عضو هیأت علمى و معاون ادارى و مالى آنجا و در ضمن قائم مقام پدرش که رئیس آنجا بوده مى شود. در آنجا او حقوق بین الملل عمومى و سازمانهاى بین المللى را تدریس مى کرده و این کار را تا سال ۱۳۵۴ یعنى سال دولتى شدن مدرسه عالى ادامه مى دهد. با دولتى شدن مدرسه، احساس ناخوشایندى به او دست مى دهد و آن مدرسه با عنوان مجتمع آموزشى عالى قم به دانشگاه تهران واگذارمى شود و اولین رئیس آن بعد از دولتى شدن هم دکتر مظاهرمصفا بوده که ازجانب دانشگاه تهران به آن سمت منصوب مى شود. اگرچه ضیایى بیگدلى مى توانسته دست کم به عنوان عضو هیأت علمى در آن مدرسه به کار خود ادامه دهد اما از سمت خود استعفامى دهد و به همراه همسرش به تهران مى آید.

مدتى در مدرسه عالى بازرگانى تدریس مى کند و بعد به کارهاى ادارى و حقوقى تمایل پیدامى کند و یکسال مدیرحقوقى صندوق عمران مراتع وزارت کشاورزى بوده و بعداً هم مدیرکل حقوقى سازمان ثبت احوال مى شود. در سال ۱۳۵۸ معاون ادارى و مالى دانشکده مستقل علوم سیاسى و اجتماعى مى شود که ریاست آن به عهده دکتر ساعى بوده.

در اواخر سال ،۱۳۵۸ دانشکده علوم سیاسى و اجتماعى در ۱۵ مؤسسه آموزشى مستقل دیگر ادغام مى شود و نام مجتمع دانشگاهى ادبیات و علوم انسانى به خود مى گیرد. دکتر عضدى ریاست مجتمع را به عهده داشته و ضیایى هم به مدت یکسال و نیم به درخواست رئیس مجتمع، معاونت ادارى و مالى آن را به عهده مى گیرد.

با تأسیس دانشگاه علامه طباطبایى، عضو هیأت علمى آنجا مى شود و این عضویت تاکنون ادامه داشته است و دروس حقوق بین الملل، حقوق اساسى، اسلام و حقوق بین الملل و سازمانهاى بین المللى را در طى این سالها ارائه داده است.

او در سالهاى ۷۶-۱۳۶۰ به صورت متناوب و به مدت ۱۲ سال مدیر گروه حقوق دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایى بوده و نقش مهمى در تبدیل گروه حقوق به دانشکده حقوق ایفا نموده است. بالاخره به مشقات بسیار دانشکده تأسیس مى شود. یکى از موانع تأسیس دانشکده این بوده که هرگونه گسترش تأسیسات دستگاههاى دولتى درتهران ممنوع است ولى بالاخره در سال ۱۳۷۶ تأسیس دانشکده عینیت مى یابد و این دانشکده در حال حاضر ۱۱۰۰ دانشجوى کارشناسى، ۳۰۰ دانشجوى کارشناسى ارشد و ۱۳ دانشجوى دکتراى حقوق بین المللى را تربیت مى کند.

معروف ترین نوشته او، کتاب «حقوق بین الملل عمومى» است که هم اکنون به چاپ بیست و یکم رسیده و حدود ۱۰۰ هزارنسخه از آن به بازار آمده و به فروش رفته است.

هرچند که کتاب «مقدمه علم حقوق» دکتر کاتوزیان که چندسال قبل ازانقلاب چاپ اول آن به بازار آمده بیش از ۳۰ بار چاپ شده است ولى دستیابى کتاب ضیایى بیگدلى به چاپ بیست و یکم درمیان کتاب هاى حقوقى منتشر در سالیان بعد از انقلاب یک رکورد بى نظیر مى باشد.

این حقوقدان ایرانى مى گوید:

«اگر روابط مادى کشورهاى عضو جامعه بین المللى بنیانى معنوى نیابد و کشورها به همکارى با یکدیگر ترغیب نشوند، آن نظم اندکى هم که پس از ده قرن به صورت امروزى درآمده است، ازمیان خواهدرفت و جنگ و زورگویى جانشین قاعده و قانون هرچند سست و متزلزل خواهدگردید.

و اینگونه است که او با امیدوارى آرزومى کند قواعد حقوق بین الملل از صورت مقررات بین الدولى درآمده و به حقوق واقعاً بین المللى تبدیل شود و انسان به جایگاه رفیع خود نائل شود.

«امروزه معمولاً حقوق بین الملل را به دو قلمرو عام و خاص طبقه بندى مى کنند، حقوق بین الملل عام توسط تمام یا اکثر کشورها و ازجمله کشورهاى بزرگ پذیرفته شده و براى کشورهایى که رسماً آن را نپذیرفته اند هم تعهدآور مى شود. مانند عهدنامه هاى ۱۹۴۹ ژنو درزمینه حقوق جنگ.

اما حقوق بین الملل خاص قواعدى است که رعایت آن فقط درجوامع بین المللى خاص که درآنها حداقل دوکشور گردهم آمده باشند الزامى است.»

ضیایى بیگدلى مدتى رئیس دانشکده تازه تأسیس مى شود و از سال ۱۳۷۷ یعنى زمانى که از سمت اش استعفامى دهد تا اکنون مدیرگروه حقوق بین الملل دانشکده مذکور است.

وى معتقداست به لحاظ شکلى باید دانشجو، نظم و دیسیپلین را رعایت کند، مثلاً به حضور به موقع دانشجو و دقت در فراگیرى درس اعتقاددارد و از لحاظ ماهوى به این باور دارد که دانشجو باید در کلاس درس «حضورفعال» داشته باشد.

حضور فعال از دید او به معناى صرف حضور درکلاس درس نیست بلکه به معناى این است که از استاد سؤال کند و به بحث و گفت وگو کردن تمایل نشان دهد و خلاقیت خود را بروز دهد.

باوردارد که دقت و پرسشگرى باعث مى شود خلاقیت دانشجویان شکوفاشود. او به قدرى به رشته حقوق بین الملل تعلق خاطر پیداکرده که با تعصب و سماجت زیادى مى گوید: «اگر قرار باشد که یکبار دیگر به دنیا برگردم و قرار بر این باشد که شغلى انتخاب کنم باز همین راه و همین روش را انتخاب مى کنم.»

این نوع پافشارى و سماجت بسیار ارزشمند و قابل احترام است و اگر چنین پافشارى اى نبود شاید کتاب حقوق بین الملل او بعد از ۱۰ بار ویرایش به چاپ بیست و یکم نمى رسید.

این استاد دانشگاه علاقه به ایران را در این جملات ابرازمى کند: «من اعتقادم بر این است که هرچقدر هم انسان در مملکت خودش نارضایتى داشته باشد بازترجیح دارد بر رفتن به کشورهاى دیگر. من همیشه توصیه کرده ام که این مملکت، خانه آدم است. اگر کسانى ازنظر مالى و علمى توانایى آن را دارند درخارج اقامت بگزینند بچه هاى ایرانى چه کار کنند.»

او هم اکنون مدیر پروژه اى است که دانشگاه علامه طباطبایى تصویب کرده و آن تدوین دایرة المعارف دیوان بین المللى دادگسترى است. پروژه اى که کلیه اطلاعات مربوط به آن دیوان را دراختیار خوانندگان مى گذارد و تدوین چنین دایرة المعارفى حداقل ۶-۵ سال وقت نیاز دارد.

او خود را آدم خوش بینى مى داند که زمینه هاى اقناع وجدانى را داشته و عاشق کارش بوده است و اعتقاددارد که کارحاشیه اى حتى کارى مانند وکالت نداشته است.

مى گوید اگر مى خواستم به کار حاشیه اى بپردازم همین آثار تحقیقى و تألیف هم نمى توانستم انجام دهم.

این نویسنده و استاد دانشگاه که چهل و چهار علم آموزى درحوزه حقوق و ۳۵ سال تدریس درزمینه حقوق بین الملل عمومى را در سابقه خود دارد فعالیت درانجمن ایرانى مطالعات سازمان ملل متحد را درراستاى اهداف علمى و اصلى اش مى داند.

کلید واژه ها : دکتر محمد رضا ضیایی بیگدلی